KỸ THUẬT TRỒNG VÀ CHĂM SÓC CÂY DẦU RÁI

1. Đặc điểm sinh thái

– Cây gỗ lớn, thân trụ thẳng, phân cành muộn, cao 40-45m, đường kính đạt tới 2m hay hơn.
– Vỏ lúc non dày, màu xám trắng; khi già mỏng, màu xám nâu, nứt dọc nhẹ.
– Cành màu nâu đỏ, có vết vòng lá kèm và có lông màu xám hay hung đỏ.
– Lá đơn mọc cách, mặt trên màu xanh thẫm, nhẵn bóng, mặt dưới xanh nhạt có lông mịn, phiến lá hình bầu dục thuôn, kích thước 16-25 X 5-15cm, đầu nhọn, gốc tù hay hình tim.

– Cây phân bố rộng ở các tỉnh từ Thừa Thiên – Huế trở vào Nam; trên các đảo Phú Quốc (Kiên Giang) và Côn Đảo (Bà Rịa – Vũng Tàu) cũng có Dầu rái mọc. Tập trung nhất ở các tỉnh Đông Nam Bộ: Đồng Nai, Bình Phước, Bình Dương, Tây Ninh.
– Hiện nay được trồng ở nhiều tỉnh phía Bắc như Hà Nội, Nghệ An, Thanh Hóa…
– Dầu rái ưa khí hậu nhiệt đới điển hình, với các điều kiện:
Nhiệt độ bình quân 25-27°C, tổng lượng mưa bình quân hàng năm 1.500-2.200mm, ẩm độ trung bình năm: 75-85% và hàng năm có mùa khô kéo dài 4-6 tháng.
Cây ưa đất ẩm, sâu và thoát nước, thành phần cơ giới từ thịt nhẹ đến sét trung bình, độ pH 4,5-5,5. Thường gặp Dầu rái mọc trên các loại đất xám, đất phù sa cổ và đất feralít phát triển trên phiến thạch sét hoặc granit.
Dầu rái trưởng thành ưa sáng mạnh, nhưng ở giai đoạn dưới 1 năm tuổi cây lại cần che bóng khoảng 50%. Mùa quả cây cho nhiều hạt. Hạt rụng xuống gặp đất ẩm là nảy mầm ngay. Nhưng hạt sẽ nhanh chóng mất khả năng nảy mầm, vì có lượng dầu cao. Tái sinh mạnh ở độ tán che 0,5-0,6 và giảm dần ở độ tán che 0,7-0,8.- Tái sinh chồi kém so với nhiều loài khác trong cùng chi Dầu (Dipterocarpus) khác.
Hoa nở tháng 11-12, quả chín vào tháng 4-5.

2. Giá trị kinh tế

Dầu rái là loài cây cho loại dầu nhựa (oleo- résin) chủ yếu ở các nước Đông Dương, trong đó có Việt Nam. Chất dầu nhựa của Dầu rái chứa 50-70% tinh dầu và 30-40% chất nhựa (resin).
Dầu nhựa được khai thác để dùng trong kỹ nghệ hóa mỹ phẩm, làm sơn, dầu bóng, vec ni, công nghệ in, xảm thuyền và làm đuốc thắp sáng. Gỗ màu nâu hồng, có tỷ trọng 0,62-0,90, dùng đóng đồ và trong xây dựng nhà cửa.

3. Kỹ thuật trồng và chăm sóc

– Nhân giống

Hạt giống lấy từ cây mẹ có thân thẳng, tròn đều, chiều cao 15-20m, đường kính thân 30- 40cm, có sức sống khỏe, không sâu bệnh. Thu nhặt quả chín vừa rụng xuống đất; quả và cánh quả có màu cánh dán. Mỗi kg có khoảng 210-230 quả. Hạt thường mất sức nảy mầm trong khoảng 10-15 ngày, nên quả thu về nên gieo ngay hoặc cần phải giữ trong cát ẩm.
Trước khi gieo cần ngâm quả vào nước lã trong 6 giờ, cắt cánh và ủ rơm rạ. Gieo trên các luống đất đã chuẩn bị sẵn và tưới đủ ẩm cho đến khi hạt nứt nanh. Với hạt đã nẩy mầm cần đem gieo hoặc cây vào bầu đất ngay (chú ý không để lâu quá 5 ngày sau khi nẩy mầm).
Bầu đất có vỏ bầu bằng nhựa thủng đáy và có đục lỗ quanh thành bầu. Kích thước bầu 8-10 X 15-20cm. Ruột bầu là đất tầng mặt dưới rừng có Dầu rái phân bố cộng với 10-15% phân chuồng hoại và 1-2% supe lân, nếu ít phân chuồng có thể bổ sung thêm 0,1-0,5% đạm urê.
Đặt hạt nằm ngang hoặc nghiêng 45°, lấp đất dày 2cm, dùng trấu hoặc vỏ cà phê đốt để nguội, rắc kín mặt bầu để chống đóng váng và cỏ dại, tưới đủ ẩm cho cây.

Làm dàn che bằng tre, nứa cao 1,7m để tiện đi lại chăm sóc; tỷ lệ che bóng của dàn là 50%, cây con ở giai đoạn đạt 3-4 tháng tuổi có thể đưa ra trồng trên diện tích sản xuất.
Tiêu chuẩn cây con đem trồng: cao 25-30cm, đường kính cổ rễ trên 0,4cm (với cây con 3-4 tháng tuổi), và cao 50-60cm, đường kính cổ rễ 0,6cm (với cây con 14 tháng tuổi).
Thời vụ gieo từ 15 tháng 4 đến 15 tháng 5, ngay sau khi quả chín.

– Trồng và chăm sóc

Chọn các vùng có đất đỏ nâu trên đá bazan, đất xám, đất granit và phù sa cổ dưới rừng thứ sinh nghèo kiệt để trồng rừng là thích hợp. Tùy thuộc vào độ tuổi của cây con (3 tháng tuổi hoặc 14 tháng tuổi) mà áp dụng các biện pháp kỹ thuật khác nhau:
– Trồng cây con 3 tháng tuổi phải áp dụng phương thức nông lâm kết hợp, phát dọn hoặc đốt toàn diện thực bì trước tháng 4. Cày hoặc cuốc toàn diện. Hố đào kích thước 30x30x30cm, cự ly 3x4m; mật độ 800- 850 cây/ha; giữa 2 hàng Dầu rái trồng xen lúa, đỗ, lạc hoặc sắn.
Cách gốc Dầu rái 0,5m cần gieo 2 hàng đậu thiều hoặc cốt khí để làm cây phù trợ và tăng thêm nguồn đạm cho đất.
– Với cây giống 14 tháng tuổi phải trồng theo rạch. Chặt bỏ tầng cây phía trên, tận dụng củi và dọn thực bì theo băng, giữ lại lớp thảm tươi cao không quá 4-5m.
Mở rạch có chiều rộng bằng chiều cao của lớp thảm tươi. Kích thước hố 40x40x40cm. Mật độ trồng 500-800 cây/ha.
Thời vụ trồng sớm nhất vào 15 tháng 7 và kết thúc chậm nhất là 30 tháng 7 (đối với cây con 3 tháng tuổi). Nếu trồng cây con 14 tháng tuổi thì thích hợp nhất vào tháng 5 và tháng 6. Ứng dụng
Sau khi trồng phải chăm sóc ít nhất 3 năm đầu. Năm thứ nhất: hai lần, lần 1 sau khi trồng 2 tháng, lần 2 vào mùa khô, cần làm cỏ và vun gốc. Năm thứ hai 3 lần: đầu, giữa và cuối mùa mưa. Năm thứ ba: 2 lần vào giữa và cuối mùa mưa. Sau khi trồng 8-10 năm tiến hành tỉa thưa lần đầu.

– Khai thác, chế biến và bảo quản

Kỹ thuật thu hái dầu rái của người dân gồm 5 bước:
– Chọn cây: Chọn các cây thẳng, có đường kính trên 1,5m; tán đều, còn nguyên các cành trên ngọn cây.
Chọn vị trí để thu hoạch nhựa và mở hố: Chọn các địa điểm ít gió, tốt nhất là ở chân các đồi cao hay gần con suối. Hố đục nên ở bên có nhiều cành và có các cành to ở phía thấp. Thường không chọn cây mọc trên đỉnh đồi, có nhiều gió vì sợ cành dễ bị gãy. Người khai thác cũng tin rằng cây có cành gãy là cây cho nhựa kém chất lượng. Nếu cây nghiêng về một phía, sẽ đục hố về phía cây bị nghiêng; nếu cây thẳng, chọn phía ít gió để tạo hố chích nhựa.
– Đốt lửa: Chất các lá khô váo đầy hố và đốt trong vài phút. Sau 3-5 ngày sẽ thu được nhựa tốt. Sau khi thu nhựa, người khai thác lại đốt lại để các mạch nhựa khỏi bị tắc. Nhựa khai thác được lần này có chất lượng không cao và chúng chỉ dùng để trộn lẫn với mùn cưa để dùng trong xây dựng và trát thuyền. Có thể đốt lửa 4 lần trong một tháng và chỉ dừng lại khi không còn nhựa chảy ra nữa.
– Thu hoạch nhựa: Nhựa thu lần đầu sau khi chích 3 ngày có chất lượng chưa tốt, có thể dùng như hồ dán. Sau khi đốt 3-5 ngày, có thể thu được nhựa chất lượng cao trong vòng 1 tuần.
– Cất trữ nhựa: Nhựa thu được cần lọc bỏ tạp chất và chứa trong các can nhựa để dễ vận chuyển ra khỏi rừng.